Мән тирик туғулған өз жутум билән...        
             
             
Кона уйғур йезиғида


Гүләмхан
(Тарихий дастан)
Автордин:
Силәр көрүп турған "Гүләмхан" намлиқ бу тарихий дастанниң пажиәси манжур ханданлиғиниң ахирқи дәвридә, йәни 1890-йиллири һазирқи Шинжаң Уйғур Аптоном Район, Или облусиниң Ғулжа шәһиригә қарашлиқ Ойман – Или дәриясиниң бойидики Байтоқай (Ойманбулақ) дегән кона Уйғур йезисида өткән һәқиқий тарихий вәқиәдур.
Бу тарихий вәқәниң материалини мән 1951 – 1953- йиллири Гүләмхан, Нодәр, Майән вә Сайрамбай туғулуп өскән Ойманбайтоқай вә униң әтрапидики: Һизвәктам, Түгмән беши, Арөстәң, Ямату һәм тоғрақ йезилирида йүрүп топлиған едим. Шу топлиған материаллиримға вә Гүләмхан һәққидики еғиз ижади билән бәзи язма һөжжәтләргә асасән мошу тарихий дастанни йезип чиқтим.
Бу тарихий дастанда Шинжаңда яшиғучи қериндаш әмгәкчи хәлқлириниң, йәрлик феодаллириға қарши күрәшлири вә уларниң жәңгивар образлири очуқ көрситилди һәм кәмбәғәл деһқан яшлириниң синипи достлуқи, чин муһәббити намайиш қилинди. Шуниң үчүн Шинжаңда яшмғучи қәләмдаш йолдашларниң бу әсәр үстидә әркин пикир йоллишини үмүт қилимән.
Х. Һәмраев
Узақлардин әлгә мәлум даңлиқ Гүләмхан,
Шу тоғрилиқ сөзләп берәй тарихий дастан.
Гүзәл Ғулжа шәһириниң шәрқ йеқида,
Или дәрия бойидики кона мәлидә.
Садир* дегән бир кәмбәғәл деһқан бар еди,
У зомигәр Әңгә байға қулдәк хар еди.
Шу деханниң саһипжамал бир қизи болған.
Бир нур еди бу жаһанда тәңдиши йоқтәк,
Қарашлири өткүр еди гояки оқтәк.
Бир қарапла ашиқ қилар еди һәр жанни,
Күндүзи – күн, түндә изләр ай Гүләмханни
Әл ағзида «Су пәриси» дегән нами бар,
Қизни көрүп Или дәрия даим чайқилар...
Нахшисиға тәбиәтму болатти тәшна,
Гүл чирайи булбулларни қилатти әшна.
Тағда өскән кейикләргә охшайтти өзи,
Охчуп чиққан булақлардәк ойнатти көзи.
Гүл ғунчидәк гүзәл еди нәпис ләвлири,
Мәжнун тални әслитәтти униң бәллири.
Қалиғачниң қанитидәк әгимә қашлиқ,
Көрүнәтти бу гүзәл қиз он йәттә яшлиқ.
« Пәри » дәйтти һәр бир адәм көрүп бу қизни,
Анар үзлүк, шерин сөзлүк, чечи қундузни.
Дәрһәқиқәт, шундақ гөзәл еди Гүләмхан,
Шуңа қизға кичигидин көз мончақ асқан.
Қиз бәхтини тиләр еди ата-аниси,
Йоқ еди һәм мушу қиздин башқа балиси.
Қизму өсүп чачқа жала селинип қалди,
Бәңвашлиқи әнди униң бесилип қалди.
Қара сумбул чечи толуқ өрүлди үч тал,
Қизни чоңқур хияллаға салди бу әһвал...
Хиял қуши учатти һөр, гоя қалиғач,
Йүрикидә муһәббәтниң оти парлиғач.
Қиз қәлбидә ярниң ишқи долқунлинатти,
Шу долқунда йошурун сир ялқунлинатти.
Бу сирини анисиға ейталмайтти һәм,
Қиз көңлини басқан еди қайғу билән ғәм...
Ата-ана биләр еди қизниң сирини,
Биләр еди һәтта униң чин сөйгүсини,
Лекин улар билмәс болуп йүрәтти дайим,
Дәтти йошурун: «Мурадиға йәткүз, худайим!»
Қиз сөйәтти биллә өскән йитим Нодәрни,
Лекин қәлби сезәтти бир дәһшәт-хәтәрни.
Чүнки көпләп бәкзадиләр әгип йүрәтти,
Қиз буларниң һәммисини яман көрәтти.
Яқтурмайтти қиз уларниң марашлирини,
Ач бөридәк көз алайтип қарашлирини.
Берилмиди қиз уларниң шайи рәхтигә,
Алданмиди алтун-күмүч, тажу-тәхтигә.
У сақлалиди Нодәр билән қилған әһдини,
У биләтти чин ишиқниң өлмәс бәхтини...


Биринчи бап Деханниң Зари Тағ-идир вә қирларда қар еригән мәһәл, Или сүйи лөмшүп толуқ ақмақта шурмәл. Ойғанди йәр, қурут-қоңғуз көзини ачти, Күнму иссип бир хил иллиқ нурини чачти. Ериқ-остәң кочиларға толди лай сулар, Бай йеригә ишләш үчүн маңди йоқсуллар. Һарва һайдап келәр бир чал хели йирақтин, Бинәмликкә маңған өзи Ойманбулақтин. У пиядә патқақ кечип, һайдар етини, Биләтти у бу йолларниң епи-чепини... Күндә көйгән, азап чәккән, хорлаңһан өзи. Қоллири һәм қадақ болған, йерилған йүзи. Пишаниси кәңрәк кәлгән, қашлири узун. Кәкә сақал, ғәмлик чирай, қаңшарлиқ бурун. Йоқсизлиқни көрситәтти путида чоруқ, Дәрт-әләмни әслитәтти йүзидә қоруқ. Тал-тал болуп ақарған һәм сақал чачлири, Нә дәртләрни көрүп өткән униң башлири... “Чу, жаниварлар!” – дәп, атларни силар йетиләп, Атлар маңар аппақ көвүк, пушулдап тәрләп. Икки сапан қошни салған һарвиға бесип, Үч өкүзни четип алған бурнини тешип, Бир һазадин кейин деһқан дәм алди тохтап, Туруп кәтти көзни юмуп, бир немә ойлап. Униң ойи, хияли һәм ялғуз қизида, Қизи қалған ана билән ялғуз йезида. Аниси бар қизни һеч ким ялғуз дейәлмәс, Лекин у қиз тала-түздә ялғуз йүрәлмәс. Шуниң үчүн ата ойлар қизниң ғемини, Қиз өстәргән киши биләр буниң сирини... Йоқсул деһқан атлириниң тәрлирин ертип, Йәнә маңди өкүзләрни яхшилап четип. Ишләйтти у қиш-яз тинмай Әңгә чолаққа, Ашлиқ һайдап, бинәм билән Ойманбулаққа. “Садир чаққан” – дәйтти уни өз тәң-тушлири, Һазир болса, қерип униң чүшти чишлири. Һелиму һәм бош кәлмәйду ишта-әмгәктә, Чүнки Садир өскән еди зор мәшәқәттә. Еғир ятқу билән Садир бинәмгә йәтти. Униңға һәм атларғиму һардуқ кеп кәтти... * * * Қараңғу түн, асман-булут, көрүнмәс һеч ким, Һаят тамам көмүлгәндәк әтрап ятар жим. Пәқәт келәр қулаққа шох шамал пәрвази, Һоқушниңки “һув... һув...” дегән сүрлүк авази. У аңлинар Әңгә байниң авазидәк жут, Шуңлашқа дәр у сайриса “вәйран болар юрт”. Йоқсул деһқан ухлар тип-тинч һарва тегидә, Атлар болса туришиду униң йенида. Өкүзләр һәм тапти пурап кона хаманни, Улар әнә көшәп ятар әски саманни. Бир вақитта Садир ойлап кәтти уйқида, Уни еғир ғәм басқанди әшу турқида: “... Оттуз бир йил ишлидим мән Әңгә чолаққа! Өмрүм өтти игә болмай бирму улаққа. Сайә қилма һилигәрләр, тутма қизимни, Малайлиққа берәлмәймән у ялғузумни!... Қулдәк ишләп, хорландим мән әшу залимға, Йәткини йоқ бирму қетим мениң һалимға. Аялимму он нәччә йил ненини яқти, Иссиқ томуз аптапларда жанлири ақти. Бу дәһшәтлик еғир күнләр мән билән кәтсун, Нодәр билән әзиз қизим муратқа йәтсун!...” * * * Чөчүп кетип бовай бирдин ачти көзини, Соғ шамаллиқ бинәмликтә көрди өзини. Қалаймиқан чүш көргәчкә бүгүн кечидә, Бир немини оқиди у аста ичидә... Нодәр болса йетип кәлгән иди бинәмгә, Ишта ярдәм қилиш үчүн қери адәмгә. “Салам ата!” – дәп Нодәржан аста иңишти, “Вааләйкүм...” – дәп бовайму хошал көрүшти, Бу вақитта таңму етип, чиққан иди күн. Лекин булут күн йүзини қаплиған пүтүн. Садир бовай Нодәржаңһа сәп селип шунда, Сориди у: “Немә гәп бар өй ичи-юртта” “Течлиқ-аман, өзгириш йоқ”, - деди Нодәржан. Көз алдидин дәрру учуп өтти Гүләмхан... “Рәхмәт, Нодәр, сән келипсән вәдәңдә туруп, Қош салимиз бүгүн йәргә, кәтмисун қуруп”. “Хоп болиду, қанчилик иш болса, мән тәйяр”. “Яша оғлум! Мәхсәткә йәт, болма әбәд хар”. “Оғлум!” дегән сөз йигиткә бәхт сезилди, Қәлбигә һәм Гүләмханниң нами йезилди. Улар толуқ тәйярлиди барлиқ ишини, Садир башлап йәргә салди қошниң чишини. “Һош-һош! Таш-таш!” – дегән аваз яңриди шу чағ, Көзгә көрүнәр дөңлүк бинәм, игиз Абрал тағ. Тағ шамили йәлпүмәктә атниң яйлини, Йигит сөйәр хиялида гөзәл ярини...
Иккинчи бап Учришиш Гүл ечилған баһар вақти, айдиң кечидә, Бир қиз ялғуз олтуратти бағниң ичидә. Шамал аста силкимәктә гүлниң бәргини, Хиял тамам йөгәп алған қизниң әркини. Асман бойлап үзәр ғәмкин көкниң келини, Көңүл бөлүп издәйду у кимду бирини. Бағда көргәч өз достини, мундақ толун ай Дәрәқ ара марайду у, күлүп хуш чирай. Һалқа-һалқа ай шолиси әгийду қизни, Әркилитип ойнайду у чечи қундузни. Мәлә жим-жит ухлап ятар еғир муңлинип, Ериқта су шиқирап ақар аста толғинип. Анда-санда қичқириду ғорахлар үнлүк, Йопурмақлар шилдирлишип аңлинар сүрлүк. Қиз олтирар өткән жүмә көрүшкән йәрдә, Бағ ичини орап алған қап-қара пәрдә. Лекин янар муқәддәс от қизниң қәлбидә, Ғәзәп билән сөзләп кәтти аччиқ зәрдидә: “... Залим шаңю бәгләр болди юртқа ғожайин, Азап-күлпәт, зулум яғди әлгә интайин. Илан-чаян, қаға-қузғун яйрап кәң-таша, Һәр тәрәпкә салди улар зәнжирдин қаша. Атам өтти малай болуп зомигәр бәккә, Оғул көрмәй, өмүр бойи ишлиди йәккә. Мени беқип, йәткүзди у он сәккиз яшқа, Еғир күнләр кәлди бүгүн бу әзиз башқа... Ярим билән арам-худа жүрәлмәймән теч, Күндүз күни очуқ-йоруқ көрәлмәймән һеч. Әтрапимда чил бөриләр һувлайду күндә, Ярни изләп юлтуз санап йүримән түндә. Қараңғу түн қайғу-аләм болди һәмрайим, Лекин йоқтур әл алдида қилчә гунайим. Гунасиз әл өлкисини басти жаһаләт, Юрт сориған “улуқларда” йоқтур адаләт. Рәһим-шәпқәт қилмиди һеч хәлққә тәңри, Пәқәт заман “бәгләр үчүн!” болди кәң-кәңри!..” Бағниң ичи тип-тинч, пәқәт шилдирлар япрақ, Қайнап-тешип ақар аста исянкар булақ. Булақ бойлап ечилған һәм қизил гунаваз, Қизға қарап иғаңлайду қилип гүзәл наз. Көк йүзини қара булут кәлмәктә қаплап, Айму маңди тағ арқиға булут арилап. Узақлардин аңлиниду дәря шавқуни, Қиз қәлбини көйдүриду ишқ ялқуни. Хиялида күлүп келәр сөйгән ашиқи, Қайнар униң йүригидә сөйгү қошиқи… Қизниң нахшиси: “Қараңғуда қарияғач көрүнәр сидә, Зулум билән яш йүрәкләр болмақта зидә. Зидә болған йүрәкләрниң дәрди бәк тола, Бағ арилап ақти талай қанчә лай сулар...” Қиз бирдинла тохтидидә, қариди баққа, Йопурмақлар шилдирлиған қараңғу яққа. Шу арида бағ кәйнидин нахша аңланди: Қиз йүриги “жуғ” қилдидә, от елип янди. Нодәрниң нахшиси: “Шундин-шуңһа кәлгәнлигим сән яр үчүндур, Жәври-жапа чәккәнлигим дидар үчүндур, Таң атқичә пиған чекип сайрайду булбул, Чүнки униң сайриши һәм гүлзар үчүндур. Егиз тағниң қариғайлири сайни талашур, Яхши билән өткән өмүр хойму ярашур...” Йеқинлишип қалди Нодәр яри бар баққа, Сим-сим ямғур тирсилдитип тегәр япраққа. Гүл арилап қошулғандәк икки ериқ су, Бүгүн кечә өз ярини көрди йигитму... Қиз қозғилип күлүмсирәп маңди орнидин, Шу чағ Нодәр баққа ирғип чүшти шотидин. Бағ ичидә көрди йигит әзиз ярини, Яри үчүн беғишлар у дилда барини. Нахша билән әһвал баян қилип яриға, Ериқ атлап маңди йигит қизниң алдиға. Йигит келип, өз яриниң, тутти қолини, Қизниң иссиқ ләвлиригә басти левини. Булбул орғуп, гүл арилап, қилди хуш нава, Икки ашиқ изләр мунда дәрдигә дава...
Үчинчи бап Мавән бовайниң һекайиси Каккук муңлуқ сайримақта қараңғу бағда, Мавән бовай олтиратти өйдә шу чағда. У жаниварниң ғерип үни тегип журәккә, Өйдин чмқмп қарап кәтти егиз дәрәққә. Көрәлмиди бирақ уни дәрәқ учидин, Шу чағ оғли тойдин қайтип, кирди кочидин. Атисиға көзи чүшүп тохтиди дәрру; Түәп алди қолидики ғежигини у. Жигит хошал қилмақ үчүн чалниң дилини, Сүркивәтти ғежигигә инчик қилини. Нәпис титрәп, жараңлиди ғежәк садаси, Узақларға елип кәтти таңниң һаваси. Яңрап кәтти Әрхан* күйи йезини бойлап; Раһәтлинип аңлиди чал бир немә ойлап... Узун, шалаң сақилини силап қери чал, Бешин тутуп, йәргә қарап қилмақта хиял. Хиялида әкис етәр яшлиқ чағлири, Нахша ейтип, саз челишип өскән бағлири. Өткән өмри бирләп униң чүшти ядиға, Дости Еләм ғәмлик чирай кәлди алдиға. Аздин кейин оғли яққа бурулуп маңди, У қәдирдан ғежигини қолиға алди. Шора атлап Нодәрму һәм чүшти шу чағда, Пәрәң яғлиқ Гүләм ғил-пал көрүнди бағда. Яңриди саз Нодәрниң қәлбини езип, Туруп қалди жигит титрәп, бир немә сезип. Чүнки мошу дәртлик аһаң кәлтүрди аңа, Азап чәккән атисини әслитип йәнә. Бу аһаңниң сирини чал биләтти пәқәт, “Атаң Еләм сөйгән буни...” дегән қанчә рәт. Шуңлашқа бу қаттиқ тәсир қилип жигиткә, Нахша башлап кәтти бирдин муңлуқ ғежәктә. Нодәрниң нахшиси: “Өз атамниң сирдиши, сән, өттүң дәрт чекип, Чолпан билән тәң ойғинип, кәлдим баш егип. Кәчүр мени! Мәжнун болуп кәттим шу күндә, Яр ишқида бағ арилап жүримән түндә. Бәгзадиләр чимақ селип, чиқти чидалмай, Сәндин өзгә ғәмхорлуқ йоқ, мән қаян барай?!” Чал қәлбигә от тутушуп, гүлдүрләп янди, Ғежәкниң садаси һәм йәнә улғайди... Майән берип, өз достини алди қучақлап, Нахшиси һәм яңрап кәтти йезини чулғап. Майән: “Уруқ-туққан, қериндишим, Қәдирдан Нодәр Сән мениңки көз қарчуғум, упурмас гөһәр, Сениң билән бирдур мениң туғулған жутум, Бирдур мениң та мәңгүгә жүригим, достум. Тартинмастин сириңни ейт, атам аңлисун... Дәрт –аләмләр отлуқ нахша болуп яңрисун...” Нодәр: “Залим бәгләр Гүләмхаңһа әлчи қоюпту, Зулум тиғи жүригини чоңқур оюпту. Рухсәт бәрсәң, елип кетәй қизни жираққа, Пәрванидәк интилимән яңһан чираққа. Ишән, ата, тамақ өтмәс боғузумдин һеч, Әйип болса кәссун мениң бойнумни қилич...” Қоғушундәк ерип кәтти чалниң жүриги. Булбул кәби сайрап тинди муңлуқ ғежиги. Ерип аққан жүригидә ғәзәл долқунлар, Чирайида тамам униң әләм учқунлар... Көзлиридин төкүлди һәм тамча-тамча яш, Тәлмүрди чал көккә қарап, көрүнмәс қуяш. Чал алдида икки жигит турар баш егип, Һәр иккиси көзлиригә аччиқ яш елип, Жигитләрни тәклип қилди бовай қешиға, Сөйүп қойди Нодәрниңки ғәмлик бешиға. Атидарлиқ меһри билән селип чин сайә, Башлап кәтти Мавән бовай мундақ һекайә: “... Дәл буниңдин жигирмә жил илгири оғлум, Салған еди Әңгә шаңйо әлгә көп зулум. Зомигәрниң торт хотуңһа тойматти нәпси, Чүнки өзи әзәлдинла бөриниң нәсли. Хәлпәмниңки кичик хотуни “чирайлиқ” ханзат, Һәптидә бир шаңйо билән ойнар еди шат. Буни сезип, атаң Еләм жүриду пайлап, Униң ялғуз бир пәйтини күтиду айлап. Бир күни кәч шамдин кейин, ханзат өйигә, Кәпту бир чал икки атни қошуп мәпигә. Дадисиниң туюқсиздин аттин жиқилип, Еғир һалда ятқинини дәпту сиқилип, Атисини “Ислам шаңйо” дәтти халайиқ, Зомигәргә шундақ қаза келиши лайиқ. Ханзат аңлап тепирлапту яш еп көзигә, Шу заманла кетипту һәм Ислам йүзигә. Алдираштин ейталмапту “узун қулаққа”! Бу ишларни хәвәр қилип Әңгә чолаққа. Атаң болса бу пәйтни бәрмәй қолидин, Бир пана жай изләпту һәм әшу һойлидин. Бедә басқан өгүзгә у апту йошурунуп, Гирвәктики йоған лимни алдиға қоюп. Билдүрмәй ясап елип һәммә йеқини, Диққәт билән күтүпту у вәһши ейиқни. Баш тохуда залим шаңйо атни ойнитип, Дәрия яхтин чиқип кәпту қамча сойлитип. Бағ тәрәптин кирипту у ғоруни ечип, Лекин уни күтмәпту һеч ханзадә чиқип. Өзи чүшүп, етини һәм бағлапту чәткә, “Хәп!” – дәпту у, сақал силап бу қилған дәрткә... Бир йөтилип, өзин түзәп, өйгә меңипту. Туюқсизла-үстигә лим дүгләп чүшүпту. “Вай!..” – дәптудә, залим шаңйо йәргә йетипту. Атму үркүп, тизгин силкип, қаттиқ тепипту. Лекин залим родупайниң чиқмапту жени, Қоли сунуп, тумшуғидин еқипту қени. Айғақчилар тимисқилап пүтүн йезини, Тапалмапту “әйипдарниң” басқан изини. Бир жил кейин бу сирини немә үчүндур, Достум Еләм Йолвас шумға ейтип қоюпту. Йолвас қаван жигирмә яш еди у чағда, Чаңгуң* болуп ишләтти һәм әңгә шаңйода. Қарийүзлүк қилип йолвас мәрһум атаңға, Һажи доға* арқилиқ ейтипту байға. Шуниң билән Яқуп лозуң чиқип мәлигә, Жан достумни бағлап кәтти дәһшәт түрмигә. Жиғлидуқ биз, қахшидуқ, һеч болмиди амал, Шундин бери өтти баштин қанчә соғ шамал...” Һекайини тохтитип чал демини алди, Ғаңзисиға тамакини угитип салди. Таң йоруди, лекин туман басти аләмни, Аччиқ ғәзәп йөгәп алди қери Мавәнни. Сим-сим ямғур аста тамчип, тохтиди әнди, Нодәрниңки шаңйоға зор нәприти янди. Дости Майән көзни үзмәй қарайду аңа, Мавән бовай давам қилди сөзини йәнә: “Нодәр, сениң биргә өскән йолдашлириң бар, Майән билән, Сайрамбайдәк қолдашлириң бар. Мана бүгүн жигирмә төрт яшқа кирдиң сән. Яхши-яман, ақ-қарини толуқ билдиң сән. Йоқсул әлниң дүшминини пәқәт дост тутма! У жутларниң шумлуғини әнди унутма! Атаңниңки қатилиға тиккән көзүңни, Бәлки шаңйо пайлап жүрәр сөйгән қизиңни. Шуниң үчүн, оғлум, силәр болуп иттипақ, Залимларға күрәш билән бериңлар жавап!”- Чал ғаңзини қақти йәргә иккинчи тохтап, Нодәр алди Майәнни чиң бирдин қучақлап. Икки яшниң жүригидә жәңгивар тиләк, “Күрәш!” – дегән мавзу билән чиқарди чечәк. Зор хошаллиқ билинәтти чалниң көзидә, Очуқ ейтти Нодәргә у ахир сөзидә: “...Ғәм қилмиғин, оғлум Нодәр, гөзәл яриңдин, Билдим сениң дәрдиңни мән аһу-зариңдин. Бәгзадиләр алалмас һәм сөйгән қизиңни, Бу тоғрилиқ аңла, оғлум, әнди сөзүмни: Өткән ахшам достум Садир келип муңдашти, Қиз һәққидә аздин кейин өзи сөз ачти. Садир сени балақулун қилмақчи пәқәт, Бәш-алтә ай сорайду у өзигә мөһләт. Чүнки, оғлум, айрим һожра салмақчи Садир, Саңа мәлүм, униң күчи йәтмәйду һазир. Мениң болса әһвалимму саңа иайлиқла, Өзәңму һәм ишләп кәлдиң баға айлиқла. Айлиқ пулуң қамдамайду тутқан өйүңни, Кечә-күндүз йәймән, Нодәр, сениң ғемиңни. Жут алдида балақулун болған билән сән, Өй дегәңә керәк, оғлум, қазан-қомуч һәм. Садирниңму көңлидә шу-асаси ғәризи, Бирә қур өй-жабдуқ қилиш атиниң қәрзи. Дар алдида көрсиму һәм Садир өзини, Бәгзадигә қәтъий бәрмәс ялғуз қизини. Лекин залим Әңгә чолақ тоймиғур гәкси, Гүләмхаңһа көзи чүшсә, қоймайду нәпси. Әнди, оғлум, яриңни сән қачур униңдин, Өзәң дайим һошияр болғин әйнә шуниңдин. Қарши чиқса, күрәш қип ал сөйгиниңни сән, Шәрәп дәп бил, мошу йолда өлгиниңни сән!...”- Чал сөзини ахирлитип алди чоң нәпәс, Нодәр пүтүн күчи билән болди зәбәрдәс. *** Мавән бовай полат қилич тутуп қолиға, Қатнашқанди улуқ “Тәйпин” қозғилиңиға! Шу вақтида у жигирмә үчкә улашқан. Һазир болса атмиш алтә көзи толашқан... Бирақ униң қәлби күчлүк, - қери исъянкар, Шуниң үчүн оғлиму батур жәңгивар... ----------------------------------- * Әрхан---Хитай хәлқиниң даңлиқ нахшиси. * Узун қулақ – (қазақчә ибарә) сөз тошуғучи, айғақчи. * Чаңғуң – айлиқ малай (яллаңһучи). * Доға – помешикларниң деханчилиқ ишини башқурғучиси.
Төртинчи бап Челиш Барақсанлиқ июл ейи. Или бойида, Қум аршаңниң қизип кәткән жиллиқ тойида. Челиш, бәйгә, оғлақ тартиш болуп туратти. Оюн-күлкә, әйши-ишрәт толуп туратти. Һәммә әтрап қизил-жия көрүнәр көзгә, Жилда бирла жан кирәтти бу дала-түзғә. Байлар үчүн һәммә нәрсә тепилар мунда, Кәмбәғәлләр төшни ечип, олтирар қумда. Бәг залимлар чедирларда ойнар қимарни, Бәзилири сөйәр сәтәң – “көзи хумарни”, Һәр тәрәптә қайнап кәткән нәғмә вә нава, Адәм билән толуп-ташқан чәксиз кәң дала. Бири махтар ашләңпуңниң баш сиркисини. “Муздаванниң – музи бу!” дәп, чиқса доғапчи, “Қйниң гөши – гиччидә май!..” дәйду кавапчи. Бир тәрәптә мәддаһ оқар Рустими-дастан. Бир тәрәптә һори чиқип көтириләр қасқан. Бир тәрәптә ғәзәл ейтар вәйранә ашиқ, Топ-топ болуп, долқунлинар мәйданда хәлиқ. Мәйдан ара әл көзини бағлайду – сәрга, (Бир минутта түрлүк тамақ қилиду тәйяр). Алмаш кийим кийип елип, моллақчи-дәрваз, Егиз чиғриқ үстидә у қилиду пәрваз. Бир тәрәптә соқуштурар қошқарни бәгләр, “Тамашини...” тәтүр көрәр айрим бәңгиләр. Бир тәрәптә китап ечип, олтирар палчи, Буниң билән әлни алдар қанчә ялғанчи... Мунда жүрәр қиз-жуганлар пәрәнжи пүркинип, Бәзилири қачар худди кәптәрдәк үркүп. Чүмпәрдидә пүтүн әтрап көрүнәр ғува, Лекин сөйгән яри билинәр “Товва!” Яри билән учришиду пәйтини тапса, Амма улар сөзлишәлмәс әркин, кәң-таша. *** Күн егилип, пешин болуп “қайниди оюн”, Шәһәр яқтин көтүрүлди қап-қара куюн. Бир һазада жаллатларни селип кәйнигә, Дотәй-шәңән, даринларму чиқти сәйлигә. Жо* үстидә залим дотәй олтирар буттәк, Пилдирлайду жумук көзи нурсиз чирақтәк. Ай гүли бар қара тога чапанни кийип, Сериқ ейиқ терисигә турар йөлинип. Әпийүн билән зәһәрләңән теләти сөрүн, Бойни худди қақирлардәк, калпуги қелин. Бешиға у кийип елип узун мозини* Қадап алған үстигә һәм мәңсәп тозини* Әмәлдарлар қарши елип атиду пони, Хәнсу, уйғур йоқсуллири көтәргән Жони. Жониң икки тәрипидә онлап яйилар, Дотәй билән маңар биллә селип сайилар. Қанлиқ илан қамчисини ойнитар жаллат, Жо көтәргән меһнәткәшләр қилиду пәрият. Бай, феодал, помешиклар қоштуруп қолни, “Улуқларға!” баш қоюшуп, бошитар йолни. Маңди улар хас ясалған азадә өйгә, Әл қенидин боялған у “қизил чедиргә”. Улар үчүн уссул ойнар, “қанчә сәтәңләр, Қанчә гөзәл, қанчә назук қанчә сәнәмләр...” Топни йерип чиқип кәлди бир қавул жигит, Бешида ақ қалпиғи бар гояки бүркүт. Бәсти толуқ, буғдай өңлүк, бой турқи орта, Гаңгуңлардәк униңму һәм белидә пота. Ширға охшаш көкриги кәң, қоллири күчлүк, Көзлиридин чиқип турар байларға өчлүк. Бәдәнлири әмгәк билән чиниққан-қатқан, Кичиккинә қара бурти әнди хәт тартқан, Йетип кәлди мәйдаңһа у әркин меңишта, Бәлки мошу жигит чүшсә, йеңәр челишта. Қәйсәрләрдәк қаратти у әркин кезип, Турар еди бир нәрсини жүриги сезип. Жигит хәлиқ долқуниға қарап қалди жим, Униң өткүр көзлиригә көрүнмәс һеч ким... Аздин кейин алди жигит өзини оңшап, Туруп кәтти әтраптики ваң-чуңни тиңшап. Көз алдида қайнар еди адәм долқуни, Көйдүрәтти пешанини күнниң ялқуни. Арқисида дости Майән Нодәрни тонуп, Топ ичидә алди униң көзини жумуп. Нодәр дәрру силап көрүп жигит қолини, Билип қелип, аста чимдап қойди бурнини. Һәр иккиси күлүп кетип, көрүшти хошал, Шу чағ Сайрам көрүп қалди, Нодәрни ғил-пал. Сайрам маңди йеңи билән үзини етип, Еғир чамдап келәр қумда айиғи петип. Ахир улар бир-бири билән тепишти, “Жүр, Нодәржан!” – дәп, челишқа елип кетишти... Күн төвәнләп, салқин чүшүп қалди әтрапқа, Әл топлинип ақар сәлдәк чоң челиш яққа. Мәйданни кәң даирә қип, миңлиған адәм, Палванларниң челишини күтәтти шу дәм. Биринчи боп Әңгә байниң – Йолвас палвини, Кийип чиқти мәйдаңһа у яғақ шалвурни. У гәвирлик егиз кәлгән, хамсемиз еди. Тиниғидин келип турар қимизниң һиди. Аңа қарши Нодәр чүшмәк болди челишқа, Атисиниң катилидин қиссас елишқа... Сайрамбай жим олтиратти қапиғин түрүп, У елишип бақмақ болди Йолвасни көрүп. Майәнниңки томурлири көпти өч билән, Өз ичидә шум қаванни урар муш билән. Сайрам күчлүк қоллирини патурди қумға, Өзи тамам нәпрәт билән қарар мәлъуңһа! Нодәр дәрру домтлирини қилип хатиржәм, Алди билән өзи чүшмәк болди мустәһкәм, “Қени, палван болса, чапсан чиқсун мәйдаңһа!” – Дәп, вақириди Әңгә шаңйо өзи һәр яңһа. Һеч бир киши чиқалмиди Йолвастин чөчүп, Ғәзәпләңән Нодәр турди орнидин ирғип. Уни көрүп, Әңгә чолақ заңлиқ арилаш, Йолвасвайға көзни қисип, етип қойди қаш. Шәңгән, дарин, дотәй,лозуң қаратти жуттәк, Кәң мәйдаңһа чиқти Нодәр етилип оқтәк, Икки палван бирдинла чиң тутушуп кәтти, Бир-бирини һәр тәрәпкә етишип кәтти. Кәмбәғәлләр утуқ тиләр жигит Нодәргә, Мәдәт тиләр, қувәт тиләр кәһриман әргә. Чин достлири ғәзәп билән титрәтти қайнап, Бәгзадиләр турар мунда тилини чайнап. Қизип кәтти челиш раса овжиға елип, Һәммә қарар бир нуқтиға диққәт көз селип, Гүләмханму бир булуңда достлири билән, Ғәлибийәт тиләр ярға жүриги билән... Бир вақитта Нодәр алди Йолвасни жулуп, Ғәзәп билән миқлавәтти бешичә уруп. Яңрап кәтти кейқас-чуқан мәйдан ичидә, Шатлиқ ташти Нодәр дегән һәр бир кишидә. Йолвасниңки ағзи-бурни макчийип кәтти. Әңгә байниң жумук көзи чәкчийип кәтти. Даринниңму чүшүп кәтти қолидин һаса, Әмгәкчиләр күлүп кәтти әркин, кәң таша. -------------------------------------- Жо* ---- дотәй үчүн ясалған мәхсус яғач тәхт Моза* --- баш кийим Тоз* --- Узун қуйруқлуқ чирайлиқ қуш. Мәнжин ханлиғиниң дотәйлири мәнсәп бәлгүси үчүн тозниң қуйруғини баш кийимиға қадап алатти. ***
Бәшинчи бап Даладики нахша Алтун күз һәм йетип кәлди, орулди буғдай, Буғдайлиқта ойнап жүрәр бөдүнә, торғай. Сериқ әтләс көйнәк кийип, етиз-ериқлар, Пишип қалди кәнжә тәргән гөләң, териқлар. Пүтүн йеза хәлқи ямрап кәткән етизға, Лекин етиз қойни зардур жуган вә қизға. Чүнки шунда бир түркүм жут бәг-феодаллар, Он аялни бир тохудәк көрмигән улар. Техи йәнә “чечи узун - әқли кам...” - дәтти. Мошу пәтва көп қизларниң бешиға йәтти. Қанчә гөзәл пак жүрәкләр солаңһан өйгә, Улар тирик көмүлгән шу қараңғу “гөргә”. Бирму әркәк көрүнмәйду һазир йезида, Һәммә адәм ома орар чәксиз етизда, Әңгә байниң етизида бүгүн чоң һашир, Әйнә тиңша, кәң далада нахшилар яңрар. Омичилар нахша ейтар, Нодәржан башлиқ, Қийғитиду күз шамили йәлпүнәр ашлиқ, Нодәр башлап өзи сөйгән муңлуқ нахшини, Нахшиларниң ичидә у биләр яхшини, Нахша “Жунун” аһаңида чиқти жараңлап, Әләм чәккән жүрәкләрдә кәтти бараңлап... Нахша: “Тағ арилап кәлгән шамал сени әслитәр, Таңда күлүп чиққан чолпан сени көрситәр. Сени дедим, сени дедим, кәчтим бу жандин, Жүрәк бағрим парә - парә, көз йешим қандин. Сениң жениң, мениң женим --- бир жан әмәсму?... Сениң үчүн мениң женим қурбан әмәсму?” “...Яша, Нодәр! Өлмә, Нодәр, кам болма һәргиз”, --- Дегән аваз толуп ташти һәр кимдә чәксиз. Шу арида Әңгиз байниң залим доғиси, Һажи кәлди, астида шох қара йорғиси. Униң билән биллә еди икки ялақчи, Булар болса күндүзи бәг, түндә қарақчи. Һажи қайнап, қамча силкип, валақлап кәтти. Ала қуйруқ сеғизғандәк валақлап кәтти. “... Неманчила жақирайсән, ома ормастин? Ор омаңни, көз алайтип қарап турмастин! Тонушмамсән ким болиду алдиңда турған? Әңгә байниң доғиси мән жутни сориған. Оттуз шаңни бүгүн оруп түгитиш керәк, Кимлигимни һәрбирқайсиң билишиң керәк?!” Ач бөриниң әлгә қарап тикләнди көзи, Шу арида ташти қайнап Садирниң сөзи: “... Оттуз жилдин тартип убдан билимиз сени! Қамчаң билән төкүлди көп йоқсуллар қени. Нахшиниму ейтқузмамсән әнди яшларға, Нахша мәдәт берәр бизниң ғәмлик башларға... Бир гәп болса, “Әңгә байниң доғисимән” дәп, Тоймидиңму, йоқсул әлни булап – талап йәп?!...” Аттин ирғип чүшти доға, қамча селишқа, Лекин чами йәтмәй қалди андақ қилишқа. Чүнки Майән пәшва билән тәпти иңәккә, Ялақчиси атни чапти зомигәр бәккә. Етизлиқта ятар әйнә, ағзи қан доға, Бир ялақчи қапақ елип, жүгәрди суға. Андин кейин униң ағзи бурни жуюлди, Тилға елип болмайдиған сөзләр қуюлди. Йенидики ялақчиму кәтти гүкүрәп, Нодәрдин у бир мушни йәп ятти һөкүрәп. Үч йүз адәм тохтатқанди тамам ишини, Һәммиси һәм көрәр еди бу “тамашини!” Қан ялиған доғиниңки ағзи йепилди. Чүнки Майән аңа қарап, йәнә етилди. “Болди Майән! Болди, Нодәр!” демисә хәлиқ, Шу минутта өлтирәтти доғини тәһқиқ. Бир һазадин кейин шаңйо “боран” чиқирип, Кәлди онлап яйи билән “чуқан” чиқирип. Чидалмастин чолақ қоли мидирлап кәтти, Уни көрүп доға жиғлап, тепирлап кәтти. “... Қайси гадай, қайси хумпәр бу ишни қилған? Қайси гаңгуң, бу доғиниң үзини тилған?!” Ғәзәп билән сәкрәп чүшти оттурға Майән: “Ялақчиниң дәккисини бәргән мана, мән!” Нодәрму һәм чиқти алға көксини керип, Сим қамчилар тәгди бирдин баш көзни йерип. Бағланди пут – қоллириға қара қил арқан, Майәнниңки маңлийидин ақар қизил қан. Нодәрниңму оң қапиғи көкүрүп қалди, Бу баладин Садир “аран” қутулуп қалди. Һайдап маңди икки яшни Или шәһиригә, Ташлаш үчүн қараңғу – зәй, дәһшәт түрмигә! Әл узитип маңди биллә ишини ташлап, Залимларға нәпрәт ейтип, көзини яшлап. Әңгә чолақ чүшти йәргә сөрүн девәйләп, Һажи доға йетип кәлди атни егәрләп. Уму көксүп, шаңйо билән әлгә қадилар, Икки достни ялғуз һайдап маңди яйилар. Иккиси тәң кәтти, йәнә нахшини башлап, Пүтүн дала сүкүт билән қалмақта тиңшап... ***
Алтинчи бап Ғазаң чүшкәндә Мана Нодәр өскән йеза – Ойманбайтоқай , Бир тәрипи Или бойлап кәткән бүк тоқай. Шу тоқайниң алдидики дөңниң үстидә, Икки еғиз қәғәз пәнжир, өйниң ичидә Садир бовай сөзләр еди ғәзәпкә толуп, Залим шаңйо Әңгә байға ләнәт яғдуруп: «Гүмбәз қосақ, тоймас опқан, зомигәр Әңгә, Барғансири еғир зулум салмақта әлгә. Төрт хотуңһа тоймай йәнә қилмақта жутлуқ, Йәттә башлиқ йәлмүңгүздур у икки путлуқ...» Улуқ-кичик тинип кәтти бовай шу дәмдә, Қалған еди көңли униң еғир бир ғәмдә... Жнахан чоңнам көзлирини яшқа толтуруп, «Худа!» дәтти, баш лиңшитип каңда олтирип. Каң үстидә селиңһанди бир парчә кигиз, Мошу өйдә чоң болғанди Гүләм дегән қиз... Қиз кечиси һашқинида ялғуз ятатти, Өй ишини әтидин кәч өзи қилатти. Һазир Гүләм чүшлүк чайға отун кәсләтти, Һәр нәпәстә у меһриван ярни әсләтти... Һәқиқәттә Гүләм ишчан, гөзәл қиз еди, Ата-ана қәлбидә у бир юлтуз еди. Әл ататти Гүләмханни нахшичи қиз дәп, Тилға елип жут ичидә махтатти сөзләп. У қиз билән ата-ана дайим шат еди. Тез арида қизниң даңқи кәтти тарилип, Бәг зулмидин қалди Гүләм ярдин айрилип. Залим Шаңйо әлчи қойди кәйни-кәйнидин, Зомигәрлик билинәтти бәгниң пәйлидин. Қизниң ата-аниси һеч болмиди рази, Шәриәтни дәсмийә қип, кирди вә қази. Ахир амал тапалмастин бәгниң ишиға, Садир барди йеқин дости Мавән қешиға. Униң билән өйдә ялғуз қилип мәслиһәт, Кейин байдин сориди у бир айлиқ мөһләт... Лекин Садир рази әмәс еди һәр қачан, Тилиги шу пат-арида чиқса Нодәржан... Қиз ғемини тола ойлап мәзлум аниси, Шу дәрт билән үдәп кәтти жүрәк яриси. Лекин ана йошуратти өиздин дәрдини Жүригидә орнап кәткән зулум зәрдиви. Бирақ қизға мәлум еди қилған-әткини, Залим Әңгә шаңйодин көп азар йәткини. Шуңа ана түндә жиғлап қилатти дуга, Худайимдин қиз бәхтини тиләп дайима... Чүш мәзгили йезида һеч көрүнмәс адәм, Адитичә шу чағ суға баратти Гүләм. Бүгүнму һәм булақтин су елип қапаққа, Ғәм ичидә Гүләм қойди уни қирғаққа. “Қейин булақ” – дәтти буни бурун-бурундин, Гүләм аңа тонуш еди хелә узундин. Чүнки мунда Нодәр билән басқан изи бар. Қанчә қетим шу булақта ейтқан сөзи бар. Шуңлашқа қиз ярни әсләп булақ бешида, Хиял қилип туруп қалди қейин қешида. Ялғуз қейин қизға охшаш турар муңлинип, Булақ сүйи ақар еди аста толғинип. Өтти қизниң көз алдидин көрүшкәнлири, Яри билән шу әтрапта сөйүшкәнлири... Қанчә айдиң кечиләр һәм чүшти ядиға, Сөйгән яри ғәмлик чирай кәлди алдиға... Қиз силкинип әтрапиға қариди тәкши, Пәқәт қейин лиңшип турар қизға боп сақчи. Шу қейинниң шехидин бир сериқ йопурмақ – Чүшти учуп қиз алдиға қойғандәк сорақ. Қиз тиклинип йопурмаққа қолини созди, Алқиниға елип көрүп, көңлини бузди. “Еһ, йопурмақ! Түнүгүнла йешил тураттиң, Нодәр билән иккимизгә күлүп қараттиң. Бүгүн мана айрилипсән йешил бәргиңдин, Маңа охшаш жуда болуп сөйгән яриңдин. Мениңму һәм худди сәндәк сарғайди үзүм, Кечә-күндүз яр йолиға интизар көзүм. Чүнки Нодәр бәш күн болди ятар солақта, Ата-анам нәпрәт оқар Әңгә чолаққа!.. Бәг солиди Нодәржанни қисас өч билән Әнди мени алмақчи у зорлуқ күч билән. Һаят болсам бармасмән у бәгниң өйигә, Разимәнки Нодәр үчүн һәр дәм өлүмгә!” – Дәп Гүләмхан сүйини еп өйигә маңди, Ялғуз қейин аста лиңшип муңлинип қалди.
Йәттинчи бап Садақәтлик Бир яш жигит ача малхай кийип бешиға, Жүрүп кәтти ат салдуруп тоқай қешиға. Үзи қизил, көкриги кәң, еғир салмиғи, Чоңқур бесип кийлгәнди униң қалпиғи. Қирғиз өрүм қамчисини қолида шилтип, Келәтти у дағдам йолда тизгинни силкип. Яхши атни “әр қанити” дәйду бовайлар, Бу ат билән ашти жигит қанчә даванлар... Уни күтәр тоқайлиқта көңли сунуқ қиз, Жигитму һәм лачин кәби шуңғуп кәлди тез. Жигит чүшүп мәжнунталға атни бағлиди, Уни көрүп мискин Гүләм өксүп жиғлиди. “Женим сиңлим, жиғлимаң сиз, бузмаң көңүлни, Һеч вақитта қошмаймиз у тикәңә гүлни. Сизни йоқлап кәлгән едим йезиға сәһәр, Әзиз достум Нодәржандин елип хуш хәвәр”. Улуқ-кичик өксүп кетип, тохтиди Гүләм, Лекин униң көңли йерим, көзлиридә нәм. Қериндашлиқ меһри билән сөзлиди Сайрам. Қизниң қәлби яр ишқида ясатти қайнам. “Жиға билән һасил болмас дилдики мәхсәт. Өлүмниму йеңәр, сиңлим, достлуқ муһәббәт. Үч күн бопту Мавән кирип йоқлап чиқипту, Оза күн кәч Алексейгә келип ейтипту. Азрақ парә бериптикән залим яйиға, Көрситипту иккисини кәчтә униңға. “Анчә еғир әмәс” дәпту Мавән сөзидә. Көргәчкә у Нодәрләрни өз көзидә. Бүгүн йәнә “соға” қилип қери шәңәңә, Полат хәнжәр алдуқ, сиңлим, әнди қолларға. Күрәш қилип дәккә бериш керәк шумларға! Жиға билән айрилиду адәм өмридин, Бәлки Нодәр әтә бошап чиқар түрмидин...” От чақниди Сайрамбайниң өткүр көзидин, Лекин униң көңли қанди қизниң сөзидин... “Сайрам, аға, рәхмәт сизгә, ғәм қилмаң мәндин Тиз пүкмәсмән зомигәргә чиқмай жан тәндин Пәқәи Нодәр кичигимдин сөйгиним – ярим , Униң үчүн яңрар мениң чәксиз муң-зарим. Әгәр Нодәр сақ саламәт чиқса солақтин” – Қиз муңлинип қарап қалди егилгән талға, Жигит болса хиял билән кәткәнди чалға... ***
Сәккизинчи бап Қутулдуруш Әтигәнлик чайдин бурун Алексей таға, Тәйярлиди шәһәргә у бир өкүз һарва. Керәкликниң һәммисини һарвуға селип, Һайдап маңди чин достини йениға елип. Кәтти улар қамча билән уруп өкүзни, Мавән бовай өз достиға башлиди сөзни... Сайрамбайниң бәйгә ети ойнап йәр тепип, Өкүз һарву келәр әйнә бир хилда меңмп, Лекин улар билгәнликтин йолниң епини, Чүшкә тақап Җирғилаңниң басти сейини. Улар чиқип қалди очуқ кәк дала – түзгә, Гүлшәнбағниң дәрәқлири көрүнди көзгә. Чөчәктики батурлардәк Сайрам һәр заман, Ат үстидә бүркүтләрдәк қарар һәр таман. Учқур ети тизгин серип ойнар белиқтәк, Көкриги кәң, қулиғи диң. Худди кейиктәк. Улар әнди шәһәргә һәм йеқин кеп қалди, Сайрам болса атни йортуп алдида маңди. Қарадөңниң доқмушида патқақни көрүп, Чигип алди етиниңки қуйруғин түрүп. Мичилдатти күз патқиғи толуп кочиға, Чәт-чөриси келәр еди атниң тизиға. Сетиқчилар олтиратти дуканни ечип, Сайрам болса маңар еди патқақни кечип. Шагирт вақирар:”Иссиқ нан!” – дәп төвән қешида, Навай уста көрүнәтти тонур бешида. Қери қассап гөш тартатти тараза бесип, Засипәрләр сатар еди өпкә вә һесип. “Шох нахшилар...” аңлинатти моздузханидин, Дәртлик аһаң яңрар еди равап таридин. Сәйпуңларму җуга үчүн кесәтти терә, Бир сатраш устур билән туратти өрә. Төмүрчиниң сәндилидин учқунлатти от, Оң тәрәптә көрүнәтти дөңдики таш бут. Көк мечитниң док мәзини чиқип пәштаққа, Қулақ тутуп әзән ейтип қарақ һәр яққа. “Пешин бопту” деди Сайрам мәзингә қарап, Йолни давам қилди йәнә Нодәрни ойлап. Ахир жигит чиқти аста патқақ кочидин, Бир сеғизған сайрап учти дәрәқ учидин... Мавән бовай көз әйнәкни тақап көзигә, Рәһми келип, ечинғандәк қарар өкүзгә. Өкүз еғир тартип маңар һарвуни күчәп, Алексей һәм һайдар еди һә дәп девәйләп. Қизил өкүз қоюқ патқақ ичидин чиқип, Көк мечитниң алдида у тинди дәм елип. Аздин кейин алди тағам қамчини қолға, Йәнә һайдап кәтти “һош!” дәп өкүзни алға. Сайрам болса, кона гирниң алдиға келип, Шәһәр яққа қарар еди диққәт көз селип. Көз алдида турар егиз сепил керилип, Униң мудһиш мунари һәм турур йейилип. Дәһшәт селип, көрсәтмәтти шәһәр ичини. “Дән дәрваза” дәтти хәлиқ мошу кочини. Бу кочида җайлашқан көп қавақханилар. Шешихал һәм бәшләң* билән қимарханилар. Мунда жүрәр шәнгәнниңки мәхсус адими, Чоту жиғар һәр тавкадин улар һәр күни Қәмәр лозуң қолға елип оқуди һөкүм: “Бу қарақчи Баяндайниң йолини торап, Елип қачқан дотәйниң мелини булап. Үч күн болди Доғлан оғри қолға елинди. Бүгүн мана өлүмгә бу һөкүм қилинди!” “Доғлан!” – дегән тонуш исим аңланған һаман, Атни уруп Сайрам алға маңди шу заман. Топни йерип, атқан оқтәк кирди мәйданға, Жулуп алди Доғланни у атниң алдиға. “Бас!” дедидә, икки қамча урди етини, Қәмәр лозуң тутуп қалди һөкүм хетини. Чиқип кәтти мәйдандин у шамалдәк учуп... Пайпетәк боп қалди җаллат өзини уруп... “Рәхмәт саңа, жигиткәнсән!” деди җамаәт, Торуқ атлиқ адәмгә чиң бағлап муһәббәт. Аздин кейин қилч силкип “қәһриман” җаллат, Һәр тәрәпкә чуқан селип көтәрди пәръяд. Үч-төрт черик йетип кәлди есип қилични. Арқисидин қоғлап кәтти һелиқи кишини, Лекин Сайрам аллиқачан болғанди ғайип, Черикләр һәм қайтти кәч рәнҗишип-қайип. Буйруқ билән һәр тәрәпкә кәтти айғақчи, Шипаңлитип қуйруғини қанчә ялақчи... ---- *Шешихәл, бәшләң --- қимарниң бир түри. *** Қаш қарийип, әтрапи һәм басти қараңғу, Дәңниң ичи көрүнәтти көзгә алаңғу. Чүнки мунда йеқилғанди гөңсиз җинчирақ, Турар дөңдә йезилардин кәлгән ат-улақ. Ятар, әйнә, йәмни көшәп бир қизил өкүз, Көзгә иллиқ көрүниду, достум, биләмсиз? Һеч бир киши йоқтур һазир униң кешида, Пәқәт әски – кона ноқта турар бешида. Һәр тәрәптин аңлинатти әзән тавуши, Келәтти һәм һәр тәрәптин иштниң қавуши. Юлтузлар пилдирлишип ачти көзини, ТьянөШань теғи тосап турар айниң үзини. Гүлдүрлитип черикләр “по” атти үч қетим, Болди әнди шәһәр ичигә кирәлмәс һеч ким. Чүнки сепил дәрвазиси тақалди мәккәм, Шам йеқилған сериқ пануз есилди шу дәм. Ойман доңниң кичиккинә ғимсә өйидә, Җинчирақни пәләп тағам қойди төригә. Мавән ата давам қилди қизиқ сөзини, Алексей чин көңүл бөлүп тикти көзини. ... – Шуниң билән кери шәңгән мүңгүзни көрүп. Диққәт қилип айландуруп қариди өрүп. Өзичила күлүп кетип һиңгайди чиши, Әйминиду аңа қарап һәр қандақ киши. Худди қаван охшаш икки чиши тешида, Пути кичик тәтийи һәм турар қешида. Лекин бирдин өзгәртип у қияпитини, Алди дәрру бешидики қара бөкини, --- “Бу мүңгүздин болса, бәргин йәнә икки җүп?!” Дәп вақриди қери шәнгән маңа һүрпийип --- “Тәхсир, мәндә һазирчә йоқ мундин башқиси, Рухсәт болса кәлтүрәй ейиқ териси”... --- “Көрсәт қени?” – деди лойи қешини керип, --- “Һазир” дедим, көрсәттим мән тағардин елип. --- “Ким болиду бу терини маңа әпкәлгән?!” Деди ярап кәткәнликтин керилип шәңгән. --- “Мән болимән. Бу ейиқни тағда өлтүрүп, Әкәлгәндим, тәхсир, сизгә мунасип көрүп”. --- “Демәк, лохан* устикәнсән әҗайип оға, Яки өзәң қатнашқанму тәйпиң –Тянгоға?!” ---“Йоғсу, тәхсир, мән Илида туғулуп өскән”. Бир алийип җим бол қалди зомигәр шәңгән... Өзи оруқ, пути рәзги җимиғур т»т»й, Йеқин кәлди ериға әркиләп әттәй. Көзни жумуп-ачти залим өзгәрди түси, Һеҗайди у, дардай калпук, һелигәр коси. ---“Мундин кейин оғуллириң билсун һошини, Бәккә қарши көтәрмисун һәргиз мушини! Әгәр йәнә улуқларни қилса һақарәт, Бу зиндандин чиқмас улар, бил, өмүрвайәт! Балиларни яхши башла бундин кейин сән, Өзәңму һәм қерикәнсән, чиқирип берәй мән. Лекин бөкән мүңгүзидин тапсаң әкәлгин, Әтә бошап чиқар улар, әнди сән кәткин!” ---“Рәхмәт, тәхсир”, дәп шәңгәнгә чиқтим датаңдин* У һелигәр уста екән ишқа шәйтандин... ---- Деди бовай ғаңзисиға салди тамака, Сөзни башлап кәтти әнди Алексей тағаЖ ---Достум6 бу иш тола яхши бопту әҗайип. Лекин Сайрам әтигәндин болди у ғайип. Чүштин бери кочилардға қаридим байқап. Көрүнмәйду, ---- деди тағам, бешини чайқап. Алдидики қайнақ судин ичип бир жутум, Мавән бовай деди аңа ---- ғәм қилма достум. Бәлки сайрам бизни издәп тапалмиғанду. Яки ейиқ майлирини саталмиғанду. ---- Алексейни орап алди түрлүк ой-хиял. Там тәрәпкә қиңғийипла үгдәп қалди чал... Аздин кейин чирақ өчүп чиқти сесиқ бус, Ойман-дөңдә ухлап қалди йеқин икки дост... Булут йерип чиқти әйнә муңлуқ йерим ай, Бүк җигдилик оттурисида ақар еди сай. Җирғиларниң сейи мошу, әтрапи җаңгал, Шахлирини сайға егип турур мәҗнунтал. Тал қешида сөзлишәр икки киши олтирип, Су шақирап ақар еди ташқа урулуп. Мундин башқа аваз кәлмәс еди қулаққа, Қаңтурулған торуқ ат һәм турар нерақта. Яплақ үзлүк, өткүр көзлүк, пакарақ киши, Көзни үзмәй өз достиға қаратти тәкши. Чирайи һәм қариқумчақ, бәсти келишкән, Немишкиду, алдиға у бир аз иңишкән, Лекин униқ таштәк қатқан пүтүн бәдини, Батур еди сүрүштүрсәң теги-тәтини. Садир палван Дөң ямулни тешип қачқанда, Қачан болуп тағ арилап даван ашқанда, Житим өскән Доғлан дегән он бәш яш бала, Кейин Садир бу житимни бала қип баққан, Үгәткәнди қилични һәм ойнашқа чаққан. Баяндайниң қорғинини елиш вақтида, Садир билән биллә болған җ әң мәйданида. Тағда өскән һелиқи житим моңғул жигити, Шундин кейин “Доғлан батур” аталған ети. Шу батурниң оғли еди әшу олтарған, Буниң исми “Дава” --- еди атиси қойған. Лекин хәлиқ атар еди буни өәм Доғлан, Чүнки жигит атисидәк қәхирман болған. Кона тонуш еди өзи Нодәр палванға, Униң билән биллә чиққан қанчә алванға. Мәйәнни һәм биләр еди Нодәр арқилиқ, Аврал тағда өскән өзи теги Нилқилиқ . Или бойлап кечилири өткәндә Доғлан, Қанчә қетим Алексей бар түгмәндә қонған. Әшу Доғлан өлтәргәнди залим Ламини*, Лама билән қошуп биллә икки яйини. У чидамлиқ, ғәйрәтликти һәм өзи қорқмас, Амбур билән қисип тартса, “ғиң” қилип қоймас. Қәмәр Лозуң тутуп бәргән еди Доғланни, Өлтәрмәкчи болған бүгүн батур оғланни… Шам вақтида Мойтуңзиға әпкәлгән һайдап, Қәмәр Лозуң сөзлигәнди тилини чайнап. Қери җаллат турар еди қиличин есип, Техи дотәй яйилар һәм кәлмигән йетип. Доғланниңки пути бошти, қоли бағлағлиқ, Сайрам уни елип қачқан мәйдандин атлиқ… Рәхмәт ейтти у Сайрамға у қанчә қайтилап, Улар мунда йетип кәлгән Илини бойлап. Қанлиқ өлүм мәйданидин қутулған Доғлан, Қәлбидики мәхситини қилди у баян: “Залим бәгләр изләр әнди бизни һәр яндин, Бөк ал десә, башни кесәр яйилар андин. Һошияр болуш керәк бизгә һәр бир қәдәмдә, Чүнки нийәт охшаш әмәс һәммә адәмдә. Мабада биз чүшүп қалсақ қолиға һаят, Йәтмиш йәрдин чапар бизни онлиған җаллат. Мениң пикрим: бүгүнла биз кетәйли таққа, Нодәрләр һәм бошап чиқса барар шу яққа...” Кәң мүрилик Сайрам мәғрур тутуп өзини, Күрәш қилип йолида у ейтти сөзини: “Достум, Доғлан, туйуқсизла болди мошу иш, Залимларму әнди чөчүп яталмайду теч. Сән дегәндәк тимисқилап жүрәр һәр янни, Күтүшимиз керәк еди биз Нодәрҗанни. Нодәр чиқса Майәнму һәм чиқатти биллә, У болғанда, билинмәтти бу еғир күнләр. Чүнки Майән биләр еди күрәш йолини, Баштинла биз тутқан едуқ униң қолини. Атиси һәм от жүрәклик қери ис’янкар, Һәр бир ишта әшу адәм болар еди яр”. Бүркүт көзлүк Доғлан батур қайниди-ташти, Бай-феодал, бәккә қарши нәпритин чачти: Бу икки дост мәсләтлишип һаят йолини, Йерим түндә жүрүп кәтти бойлап Илини... ------------ *Лохан ---- (хитайчә) қери *Датаң ---- ямулниң ичкири сорақханиси *Лама ---- Тибет вә моңғулларниң диний раһаниси




давами йезиливатиду...
 
 


© Ependim   Мәрһәмәт


Hosted by uCoz